Ontbijt(k)boek - Joren Vermeersch - 3 december 2020 - online, met ontbijt aan huis

1349. Hoe de
Zwarte Dood Vlaanderen en Europa veranderde
Auteur: Joren
Vermeersch
In 1349 werd
Vlaanderen getroffen door een catastrofe die een derde van de hele Europese
bevolking meenam in het graf: de Zwarte Dood.
De pest was
wellicht een van de grootste rampen uit onze geschiedenis. Meedogenloos sloeg
de ziekte toe: rijk noch arm werd gespaard.
Historicus
Joren Vermeersch ontkracht de mythe dat Vlaanderen minder hard getroffen werd
dan andere streken. Die plotse terugval in bevolking bracht onverwacht zware
economische gevolgen met zich mee, die resulteerden in sociale conflicten en
migratiegolven. Dat zorgde voor een felle politieke tegenreactie in heel
Europa.
In een
wervelende stijl en gestaafd door talloze archiefbronnen vertelt de auteur hoe
de Zwarte Dood Vlaanderen en Europa voor altijd veranderde.
Joren
Vermeersch (1981) is master in de Rechten met post-masters Internationaal en
Europees Recht (UGent, Coimbra, Wroclaw) en master in de Geschiedenis (UGent).
In 2015 won hij de André Schaepdrijverprijs voor zijn studie over de Zwarte
Dood.
Rapport van de activiteit:
Verslag Online ontbijt(k)boek - Joren Vermeersch
Met het boek ‘Hoe de Zwarte Dood Vlaanderen en Europa
veranderde’ springen we met auteur Joren Vermeersch van het coronajaar 2020 terug
naar 1349. Maar, first things first. Early morning op 3 december rond 8 uur
weerklinkt de deurbel. Aan de voordeur ligt een ontbijtpakket, met enkele
nic-nacs-letters errond gestrooid. Ja, het is sinterklaastijd. Leuk eigenlijk
van De Hanze om selecte takeawayers op pad te sturen en het clubgevoel toch coronabestendig
vorm te geven. Snel even kijken en ja hoor, een mooi verzorgd ontbijtassortiment.
Te denken dat we in normale tijden om 8 uur al paraat staan in Oostkamp, winterse
verkeersperikelen of niet …
Tijd om online aan te melden. Voorzitter Wim neemt het woord
en stelt historicus Joren Vermeersch voor. Deze Bruggeling is master in de
Rechten met post-masters Internationaal en Europees Recht (UGent, Coimbra,
Wroclaw) en master in de Geschiedenis (UGent). In 2015 won hij trouwens de
André Schaepdrijverprijs voor zijn studie rond de Zwarte Dood.
De kersverse vader neemt ons met zijn ietwat korzelige stem (zoals
hij zelf zegt) mee naar de late Middeleeuwen, toen de zwarte dood, ofwel de
pest toesloeg. Het moet als het ‘einde der tijden’ hebben aangevoeld wanneer
iedereen die begon te kuchen, jeuk e.d. kreeg, na 3 dagen stierf aan deze
brutale, plotse en pijnlijke dood. In tegenstelling tot corona was er toen geen
patroon – echt iedereen kon getroffen worden – en geen zicht op oorzaken
(ergens is er een melding van ‘ghecorrompeerde lucht’).
Uitbraak in 1349, ook in Vlaanderen
Joren overloopt verschillende uitbraken in de geschiedenis.
Het ging van de bronstijd naar de jaren 540 wanneer er via handel in Egypte een
bacterie binnenkwam in het Middellandse zeegebied. Dodentol: 1/3 van de
bevolking.
In 1349 was het opnieuw zover, vanuit Azië via de zijderoute
langs Marseille trok er over heel Europa een opstoot met als gevolg totale
paniek. Er woedde kommer en kwel gedurende zowat 3 maand, waarna de bacterie
verder trok tot in IJsland. Joren toont een kaart waarop Vlaanderen als een groen
vlekje ingekleurd staat, als niet-getroffen gebied. Onrechtstreekse bronnen
weerleggen dit, zoals o.a.
-
een
monnik in Doornik doet melding van totale ontreddering met 20.000 doden (of 1/3
van de bevolking);
-
een geschrift van Lodewijk van Male van 15/08/1349
voor de aanleg van noodkerkhoven voor zowat 12.000 mensen (hier opnieuw 1/3 van
de bevolking);
-
uit de rekeningen van 1349 van de Brugse
hospitaalarchieven blijkt dat veel namen niet meer terugkeren, met opeens een
toevloed van nieuwe namen van (pseudo-) broeders en zusters, om de stervenden
bij te staan, om ze de juiste rites te geven en zo toegang te krijgen tot het
paradijs;
-
in de stadsarchieven van Gent en Brugge
ontbreken de rekeningen voor het jaar 1349 gewoon, wat de totale chaos illustreert…
In Vlaanderen zou er dus ook een 30% sterfte zijn geweest,
gelijklopend met rest van Europa. Die sterfte van 1/3 van de bevolking heeft Europa
op zijn kop gezet, zowel op zedelijk als socio-economisch vlak.
Gevolgen
-
Er ontstond haat. Er werden verklaringen
gezocht o.a. bij de joden. Wereldlijke overheden maar ook Hertog Jan hebben
geprobeerd de joden te beschermen. Gerechtelijk onderzoek geschiedde, maar dat
was toen zoiets als via tortuur. Beangstigende toestanden. Er was ook een opstoot
van zelfhaat en religieuze ijver, een soort religieuze koorts met straf
en boetedoening voor eigen zondig gedrag. Met duizenden trokken ze vanuit
Brugge richting Doornik, zichzelf geselend.
-
Er was een opstoot van hedonisme, ordeloosheid,
zorgeloosheid en extreme stress. Iedereen voelde zich de koning te rijk
omdat ze aan de dood ontsnapt waren en wou van de wereld genieten. Een Gents
voorgebod van 13/12/1349 legt een soort ‘avondklok’ op. Een ander gebod van
28/12/1349 verbiedt een soort ‘delivery service’ van flessen alcohol voor ‘home
parties’ avant la lettre en op 6/1/1350 komt er een verbod op straatprostitutie.
Het trauma rond de zwarte dood en de bandeloosheid nam pas een keer in 1550 met
de Reformatie en de Contrareformatie, of de verkilling, een zedelijker en
preutser worden van de samenleving.
-
Socio-economisch was er tot dan een glasheldere
drieklassenstructuur:
- de clerici (Oratores) die baden voor het zielenheil van de bevolking;
- de Belatores die de christenheid beschermden (o.a. door oorlogen) en vrijgesteld
waren van fysieke arbeid met monopolie op het complete plattelandsbezit;
- de Laborates of de gewone man, die pejoratief werd bekeken en veroordeeld was
om te werken voor de christenheid.
Dit goddelijk gesanctioneerd systeem, amper in vraag gesteld tot dusver, wordt totaal
op zijn kop gezet.
-
Arbeid werd plots schaars en werkgevers
moesten elkaar beconcurreren. Van 1349 tot 1360 worden de pachtprijzen in
liters graan gehalveerd, rampzalig voor de adel. Er is de opkomst van de zelfbewuste
herenboer, wat het einde inluidt van de grote landdomeinen met rentmeesters en
dagloners. De kleine familiale landbouw komt op en dat is erg voor de adel die ongeveer
4x zo arm werd.
-
De helft van de bevolking woonde in de steden
met een stedelijke economie, volledig gemonetariseerd,
gebureaucratiseerd en de lonen lagen minutieus vast. De ambachtskeuren moesten gehomologeerd worden door de
stadsbesturen. Stadspatriciërs en meesterwevers ‘deelden de lakens uit’. Ze
waren baas in de steden want zij konden produceren aan lage lonen en het laken
duur verkopen aan de internationale handelaars. Dit gaf mogelijkheden voor de
stedelijke architectuur: zo is de bouw van het stadhuis in Brugge begonnen in
1370.
-
Er is ook veel gebeurd met de munt, over heel
Europa. Een bron in Firenze citeert dat in 1349 alles plots 2x zo veel kost als
voor de plotse dood. In 1351 in Parijs, een ander muntstelsel, is iedereen
verbaasd omdat de prijzen verdubbeld zijn, aangezien minder bevolking toch overvloed
zou moeten geven aan alles wat niet was gestorven. De sterke monetaire inflatie
hadden ze toen nog niet in de gaten.
-
Er waren ook politieke gevolgen en de
macht onderging een verdrukking van de adel van het zwaard (noblesse d’épée)
door de nieuwe adel (noblesse de robe). Dat waren de stedelijke patriciërs die hun
zonen naar de opgerichte rechtsfaculteiten sturen, o .a. in Leuven. Ze verdringen
langzaam de klassieke adel in de politiek. Ook deze evolutie kent zijn kiem in
de zwarte dood en zijn slotakte in de Franse revolutie met de triomf van de
burgerij.
-
De staat probeerde met de pen als nieuw wapen
macht uit te oefenen, door met een pennestrek de klok terug te draaien. Bij wet
werden minimumlonen afgekondigd, onzinnig bij de schaarste aan arbeid. De
kleine man valoriseerde dat door gewoon minder te werken. Er kwam een nieuwe
wet die de arbeidstijden vastlegde (van zonsopgang tot -ondergang). Er doken
arbeidsklokken op. Het was de geboorte van de arbeidswetgeving. Arbeid is men
dan gaan verplichten voor iedereen die zich niet kon onderhouden via renten. Het
geven van aalmoezen werd na de zwarte dood gecriminaliseerd.
-
De politiek reageerde op de schaarste van arbeid
met een emigratieverbod over heel Europa en hield de eigen bevolking
gevangen. Door het Vlaamse emigratieverbod van 1350 zou men geëxecuteerd worden
en werd alles meteen in beslag genomen, want er was een exodus aan de gang naar
Engeland. Het gedrag van de mens werd voorgeschreven, maar de ‘invisible hand’,
of de dynamiek van de economie is veel sterker. Er zijn dan toch hogere
lonen gekomen.
Hoe de Zwarte Dood Vlaanderen en Europa voor altijd
veranderde is eigenlijk een gruwelijk en grimmig verhaal, zo blijkt. Collectief
heeft Vlaanderen en heel Europa een mep gekregen. Maar we zijn rechtgekropen richting
Bourgondische tijden, wat Joren een positieve gedachte vindt om mee af te sluiten.
Als de Zwarte Dood ons niet klein kreeg, dan zal corona dat ook wel niet kunnen.
Onze voorzitter elect, Valerie neemt het over van Wim en
begeleidt een interessante vragenronde.
Afsluiten doet Valerie door Joren te bedanken, want in de
chat regent het ondertussen complimenten aan zijn adres en ook door de recente
woorden aan te halen van Martine Tanghe bij haar afscheid van de VRT: “hou het
veilig, hou vol! Het komt allemaal weer goed”.
Tip! Iets om alvast naar uit te kijken en vooral niet
te missen: op 7 januari is er de digitale nieuwjaarsreceptie. Dit lijkt op het
eerste zicht al een contradictio in terminis, maar dat is buiten De Hanze
gerekend. In de chat regent het trouwens ook complimenten voor de bijzondere
wijze waarop De Hanze dit moeilijke ‘contactjaar’ een invulling heeft gegeven.